Etiam Tacitus dixit Germanos pudorem magni aestimavisse et … MAURICIUS: … et liberos eorum in omni domo nudos atque sordidos3 vivere. Dies noctesque vidua flens et cibos negans luctui se dabat. – Si res a Tacito editas mecum comparare pergis, tibi ostendam, quemadmo- dum nos, homines parvi, … MAURICIUS: Desine adeo clamare! Ibi ossa7 et vincula inveniebantur. Tum Publius Philippo forum monstrare3 cupit. Nobis autem legiones non iam sunt. Aulus diu exspectat. Tu es arx et ara mihi – domum veni! wurde die griechische Stadt Helike an der Küste des korin- thischen Golfes völlig zerstört und versank in den Fluten des Meeres: Ad Helicem1, oppidum Graeciae, erat templum Neptuni sacrum; quem deum homines dominum oceani2 appellabant et – poten- tiam eius timentes – colebant. Matre in matrimonium ducta regnum obtinuit. Prometheus hatte aber nach der Zerstückelung des Tieres zwei Haufen auf- geschichtet: Auf die eine Seite legte er die guten Fleischstücke und bedeckte sie mit dem unappetitlichen Magen, auf die andere Seite legte er die kahlen Knochen, die er sorgfältig mit den üppigen Fettschichten bedeckte. Bestiam venire audio!“ MARCUS: „Veni! Alle meine Söhne kämpften gegen den Feind. condidi) gründen - 3 latro, onis Räuber - 4 boves, boum m Rinder - 5 spelunca Höhle - 6 retro rückwärts - 7 cauda Schwanz - 8 postridie einen Tag später - 9 vestigium Spur - 10 regio, onis Gegend - 13 redire zurückgehen Differenziert üben IV Fabeln des Phädrus T1 Ad aquam rana magnum bovem aspexit. Auf diese WeisePostea in Graecia vivere cupiebamus.suchten wir unsere Väter zu täuschen. Tum demum Narcissus eam audit adeuntem, sed non videt. Totum vulgus magnis vocibus Aesculapium appellat summum deum, dominum omnium hominum. Multi dicunt Corneliam, cui duodecim4 liberi fuerunt, exemplum bonae uxoris matrisque fuisse. Iam hostes Horatium necavisse puto. 13T Hannibal ante portas. Paulo p o s t n u l l a i n c r u c e c o r p u s d e f u i t s e p u l c r u m a u t e m v a c u u m 8 e r a t . Das wussten die Etrusker und eines Tages, als das römische Heer sich gerade in den Sabiner Bergen aufhielt, zogen sie mit einem Heer gegen Rom, in der Hoffnung, über die Brücke in die fast soldatenfreie Stadt marschieren zu kön- nen. Desine me teque querelis3 tuis vexare4: Italiam non mea sponte peto.“ 1 gemere (Perf. 1 monasterium Kloster - 2 incultus, a, um ohne Bildung - 3 peritus m. Gen. erfahren in - 4 periculosus: Adj. desilui) hinabspringen 21Z Herkules besiegt den Riesen Cacus Herkules (lat. 9. Nam me ad filiamLucius: Den Göttern Dank! In cruce reperienda omnia temptabo, etsi odium Iudaeorum subeam.“ His verbis perterriti Iudam, principem eorum, oraverunt, ut Helenae locum ostenderet. Rustanus, cum de communibus rebus meisque negotiis locuti esse- mus se familiarius gerere coepit – quod raro1 fiebat – atque pos- tremo me interrogavit, cur non ad religionem Turcarum2 transirem et deum verum colerem. Nemo nescit Paridem uxorem tuam abduxisse. Übersetzung: Felix Neu – Lektion 42: Hannibal ante portas. 1 infamis, e berüchtigt - 2 sonus Geräusch - 3 terribilis, e schrecklich - 4 peristylium Innenhof - 5 postridie am nächsten Tag - 6 effodere aufgra- ben - 7 os, ossis n Knochen - 8 rite sepelire ordnungsgemäß bestatten - 9 timor, oris Furcht 24Z Der Feind soll verflucht sein! Sg. Cum Iudas negaret, Helena ei dixit: „Si non pares, tibi mors gravissima fiet: Nihil iam cibi tibi afferetur.“ Primo Iudas parere noluit, denique fame4 coactus fecit, quod Helena imperaverat. Caesar, si patriam servare et imperium temperare vult, Aegyptum statim relinquere debet. Audi ea, quae consuluerunt: Consulem, maritum tuum, in aedibus vestris necare student!“ Terentia, postquam verba Fulviae audivit, ad Ciceronem contendit eique periculum nuntiavit. Die Plebejer (plebei, orum), die den größten Teil der Be- völkerung Roms ausmachten, blieben dagegen von jeglicher Macht ausge- schlossen. Etiam Barbaram video: Cum amicis per forum contendit. Aber Schmähreden, in denen jemand kritisiert wird, gehören auch zum Unterrichtsprogramm; und außerdem hat der Rhetor ihnen beigebracht, jede Sache von zwei Seiten zu betrachten. Cur fugere properas, cur tam crudelis es? Aulus: „A! Itaque simias relinquunt et ad psittacos accedunt. Antigona et Ismena in scaenam4 procedunt: ISMENA: Quid mente agitas, soror? 3 2 Als Cicero von Freunden über den Rache plan des Anto nius erfuhr, blieb ihm nur die Flucht, und er beklagte sich bitter über sein Schicksal: Postquam Cicero amicis gratias egit eosque dimisit, statim de fuga1 cogitavit: „Di2 boni, adeste mihi familiaeque meae miserae! Da griff Romulus zu einer bösen List … Romani filias Sabinorum1 vi2 capere voluerunt. Diu ante ianuam steterunt, tum eam aperire frustra studuerunt, denique discesserunt. Hannibal enim militibus suis promiserat: „Mox tota Italia in manibus vestris erit!“ 7. In Asia pater magnam copiam rerum pulcherrimarum emit. In Rom begann man sich Sorgen zu machen. Hannibal ante portas ("Hanibal pred vratima") jest latinska poslovica sa značenjem "prijeti nam najveća opasnost.". Oraculum iussit hominem, qui Laium necaverat, puniri. Proconsul4 factus est provinciae Asiae, quae est clarissima omnium provinciarum. Quis Helenam vidit?“ Nemo respondet. Ein Zuschauer erzählt aufgeregt einem „Reporter“ der acta diurna (Wandzeitung auf dem Forum), was er gerade gesehen hat. Daraufhin zog dieser mit vier Legionen (etwa 20 000 Fußsoldaten und 800 Reiter) in das Stammesgebiet der Treverer. Servius, der 14-jährige Sohn des Händlers und Wirtes Quintus Rabirius, erzählt: Cum parentibus et sorore in Subura, in taberna cum pergula1 vivo. Vale! Dieses Gerücht benutzt auch der Redner Cicero, um den politischen Einfluss der Clo- dia zu schwächen. Theodorus cum Athenodoro tabernam intrat. Er hat sich verspätet, man schließt bereits die Türen, ein Sklave wartet ungeduldig auf ihn. l LUCIUS: Feminae apud Germanos maximo in honore sunt: Aliquid sancti in eis esse putant neque consilia earum neglegunt. Mox in castra Romana veniam, ut fidem meam cognoscas.“ Caesar, cum perfidiam1 Indutiomari perspiciat, tamen bellum non parat; sed poscit, ut Indutiomarus cum centum obsidibus ad se veniat. Itaque saepe ecclesiam maiorem2 visere consueveram. Aedes auro argentoque factas intravit et patri veste aurea ornato dixit: „Audi preces meas, pater! Hostes aspiciunt amicos, amici prospiciunt hostes. Quem Africanum appellamus, quia Poe- nos, quorum patria Africa est, subiecit. Tua igitur aetate, imperator, tuti vivimus! Tum Lucius amicos relinquit; nam Atia amica in foro est. Nonne modo maritum tibi fuisse scis, clarum ac fortem virum patriamque amantem, qui omnes paene cives virtute, gloria, dignitate superat? Tum per tepidarium caldarium intrant. Iidem autem animum Thalis laudabant, quod censuit iram deorum non esse causam motuum. Dazu schicken die Aufrührer auch in die Stadt Köln Gesandte, um die dort ansässigen Germanen, die Ubier, zu überreden, am Aufstand gegen die Römer teilzunehmen: „Cognovimus vos quoque liberos inter liberos vivere velle. Ita periculum mortis vitavi. Interrogate vicinos6! Magister linguam Latinam2 scit, itaque librum poetae Romanorum emere cupio.“ Comites ad tabernam Athenodori contendunt. Nunc non iam vivit propter iniuriam Sexti Tarquini. Quid, misera, verbis tuis dicere vis? Magna est audacia illorum virorum bona tua consumentium. Maximos sumptus faciens convivia ampla parare et ipse variis voluptatibus multum pecuniae consumere solebat.“ LENTULUS: „Nunc intellexi: Vitam eo modo vivere viri vere magni est.“ 1 Lucullianus lukullisch, des Lukull - 2 quaestor als Quästor - 3 hortus Garten - 4 balneum Bad - 5 pretiosus: Adj. Quintus ante tabernam stat et servos iam exspectat. Fw. Lektion 14: prima-a-uebersetzungen - Lektion 13: Achtung: Das G-Stück wurde nicht übersetzt. Et Latini4 et Romani proelium inierunt. Dic mihi, quaeso: Cur in deum Christianorum credis, cuius filius homo factus et ab hominibus interfectus est? 7. Certe illius viri erat non modo multas voluptates capere, sed etiam miro modo vitam agere, ut hae fabulae narrant: Nonnullis Graecis Romam convenientibus Lucullus per multos dies libenter cenam dedit. Etiamne tu talibus fabulis permoveris et timore9 caperis? Tum Lucius Caesius Bassus clamat: „Adulescens, tu filiaque mea me fefellistis; sed Pompeius, imperator nobilis, auxilio deorum et virtute sua nos omnes liberavit. Coquus iubet: „Puellae, parate olivas et caseum! Audivi enim Tertullianum1, hominem nostra in urbe natum2, exegisse opus Latine conscriptum, quo fidem Christianorum adversus opiniones veteris religionis defendit. Piratae navem nostramCäsia: Ich weiß es nicht. Nonne stolas4 et tunicas sumere vultis?“ Statim mater filiaque oculos in vestes convertunt. Im 1. Inde auctoritas mea multo aucta est: Providi enim Ger- manos rem bene gesturos esse et dixi eos – quod tum incredibile erat – legiones Romanas victuros esse. Huius dignitas a duobus filiis augetur, qui post patrem eunt; illius miseriam augent filii simul cum patre capti. Is vir – filius regis Troianorum, cui nomen erat Anchises – a patre in campos missus erat, ubi oves pascebat3. Talibus verbis a te dictis nunc haec tantum intellego: Tu durus et iniquus et invidiae plenus es! Cornelius Nepos: Hannibal. Ante aedes servus stat et Decimum salutat1 et in atrium ducit. 1 ambulare spazieren gehen - 2 fenestra tabernarum Schaufenster - 3 bracae Pl. Principes producuntur, Vercingetorix traditur, arma deponuntur. Et fortunam suam doluit, quia cognovit: Nemo ante mortem beatus est. Qui nos capere cupiunt.“ Quamquam nautae navem nostram e periculo servare studebant, tamen piratae armati navem ceperunt et nos superaverunt; tum magno cum clamore pecuniam nostram rapuerunt. Auf jeden Fall passen die hier ans Licht tretenden Charakterzüge gut zu dem, was wir bisher über Lukull wissen: Quo modo Lucullus vitam agebat? Ne me reliqueris!“ His verbis dictis etiam Mithrae5, custodi templi, gratias egit; tunc e templo egressus est. Wir sehen unsere beiden Freunde unter Deck eines unbekannten Schiffes. Tum autem legiones Decii fugere coeperunt5. [Magno gaudio moti] corpora cibis confirmabamus, tum [labori- bus superati] quiescebamus. Nunc illa a Minerva dea bono animo instructa mihi adfuit et me secum domum duxit. Legati, postquam templum Apollinis intraverunt, sacerdotes interrogaverunt: „Persae2 civitatem nostram capere student. Gaudemus, quod non iam iniuriis dolemus, quod non iam cum barbaris pugnamus, quod non iam patriam armis defendimus. Cicero statim e cubiculo4 cucurrit, cunctos servos arcessivit, eis imperavit: „Currite ad ianuam5 et claudite eam! Magistratus iusserunt militem eas cruces custodire5. Neque memoriae studerent homines, si omnia litteris mandarentur.“ 1 cliens, clientis m Klient, Schutzbefohlener - 2 controversia Streitfall - 3 sacrificium Opferzeremonie - 4 disciplina Ausbildung - 5 antiquitus seit alter Zeit 38Z Von Zwergen, Zauberern und Feen In den Märchen, die noch heute in der Bretagne, in Wales, Irland und Schott- land erzählt werden, tauchen Zwerge, Zauberer, verwandelte Bäume und Feen auf; solche Figuren, die auch in der folgenden Geschichte mitspielen, stammen aus der Vorstellungswelt der Kelten, bevor die Römer nach Gallien kamen: Eques fortis nocte per silvam iter fecit. Die Athener stritten nun darüber, wie dieser Orakelspruch aufzufassen sei. Itaque diu ante aedificium exspectant, sed umbra1 ibi non est. Convenimus, cives coloniae Augustae Treverorum, ut reprehen- damus imperatorem nostrum. Denique expulsio1 philosophorum decreta est. Vale! Dorthin müssen die beiden Freunde aber eine harte und beschwer- liche Route über mehrere Tage durch das mittelitalische Gebirge bewältigen, ehe sie endlich im Hafen von Brundisium ein Schiff finden, das sie für eine beträchtliche Summe mitnimmt … Inzwischen sind zwei Tage vergangen. Audi!“ Et de calamitate narrat … Publius erzählt, dass der Piratenüberfall in Sichtweite der Küste stattgefun- den habe, sodass er sich – den Göttern sei Dank – an Land habe retten können; mit Hilfe mitleidiger Küstenbewohner sei er einen Tag später zur Flotte des Pompejus gelangt, die – welch ein Zufall – in der Nähe vor Anker gelegen habe. Quid aliud? habemus Papam »imamo papeža« habent sua fata libelli »knjige imajo svojo usodo« habet et sua gaudia pauper »tudi siromak ima svoje radosti« hac lege »s tem zakonom« haec olim meminisse iuvabit: Hannibal ante portas »Hannibal je pred vrati« Nanaša se na zapravljanje časa, ko je sovražnik že tu. Piratae …“ „Piratae maxime timent imperatorem Hadrianum, qui – sicut ipse dixi – provinciis semper consulit.“ 1 ubique überall - 2 salutare begrüßen - 3 Chaire (griechisch) Sei gegrüßt! - 5 visitare besuchen - 6 Falernum Falernerwein - 7 offerre anbieten - 8 oleum Öl - 9 oriens, ntis Osten - 10 unguentum Salbe, Parfüm - 11 condimentum Gewürz - 12 textilia Pl. Multos homines interrogavit. Denique Deianiram capit eamque abducit. Liceat nobis vobisque – ut licebat maioribus nostris – in terra nostra vivere!“ Ubii autem de rebus futuris metuentes nesciebant, utrum consilia acciperent an repellerent. Denn wir hat-ten Angst vor dir.Lucius: Mene fugisti? Ne quaesiveris uxorem barbaram! Horatio confidunt, parent, pontem rescindere instituunt. Itaque multi homines urbem nostram visunt. Iram meam excitas. Imprimis in foro magna est turba hominum, qui et victorem ducem et regem captum spectare volunt. Tum Lucius decrevit sibi ad templum Isidis manendum esse. Itaque Paullus, postquam illud bellum feliciter confectum est, in Capitolio deis gratias populi Romani publice aget.“ Iam incedunt hostiae1 a sacerdotibus ductae. Sed ibi nympha3 in flumine4 vivit, quae tibi aderit. Magno dolore multisque lacrimis gens Aemiliana Romam tristis reliquit. Haec iam maiores nostri intellexerunt. Hercules, is) ist berühmt geworden durch die zwölf „Arbeiten“, die er ver richten musste. Nam – Teutonicis semper bene viventibus – tu optime talia facere potes.“ Magna anguilla3 a Teutonico empta Lombardi diu consulebant, quemadmodum socium fallere possent – habere enim voluerunt partem optimam anguillae. Auf dem Weg traf er auf seinen Vater Lajos, den er nicht erkannte. Num id verum est? Sed eo loco, quem Iudas ostendit, tres cruces repertae sunt. Statim servi accedunt, paulo post Publius auxilio servorum togam sumit. Eine Frau sprach: "Gute Götter, helft mir, der erbärmlichen! Sed – quid ad rem pertinet? Domum rediens amorem tuum ostende! 11. die Phä- aken (märchenhaftes Seefahrervolk) - 6 Nausicaa: Prinzessin der Phäaken - 7 Alcinous: König der Phäaken - 8 Ithaca: Heimatinsel des Odysseus 29T Was steckt hinter den Naturgewalten? Schließlich ist Phädra von der Tag und Nacht wachsenden Liebe besiegt worden. Sabini filias servare non potuerunt. DUMNACUS: Exspecta – nondum omnia audivisti: Flavus vestibus pulcherrimis tectus auferebatur, cum subito servus quidam ad lecticam vocatus toto itinere cantavit. Selbst bei den Römern stand Veleda in hohem Ansehen, sodass sie später als Schlichterin bei Spannungen zwischen germanischen Völkern und Rom eintrat. Aquilius orat: „Narrate de itinere!“ Diodorus et Philippus amico parent. Animus meus timore agitatur: Nam postquam Troia perdita est, nonnullos duces Graecorum2 in patriam redisse audivi – sed te ipsum in tecto nostro non video. Si adfuisses, vehementer risisses. Sed ego etiam filia urbis Romae sum. Ipse pro castris considit. Boves autem retro6 ibant, quia Cacus eos caudis7 traxit. Nur Decimus Aquilius, der erst vor kurzem freigelassen worden ist, hat sich ein wenig verspätet. Tum Aeneas fortissimum se praebuit: Dolore acerrimo commotus solus in oppidum redit, per urbem perditam currit, uxorem saepe vocat. - 2 Graeci, orum die Griechen - 3 absens abwesend 28Z Odysseus berichtet Nach der Heimkehr musste Odysseus seiner Frau natürlich erst einmal von seinen Abenteuern berichten. Tu, imperator, exemplo tuo homines doces, quae sit virtus Romana: bellum gerere. Tune iam legisti hunc libellum? Tum Croesus verba Pythiae intellexit: Halyn fluvium transierat – et regnum suum deleverat. Athenodo- rus a sene ignoto in peristylium4 ducitur, ubi monstrum subito abest. Rüstem schätzte den westlichen Abgesandten und machte ihm einen überraschenden Vorschlag. 21T Ein glückliches Ende? PASSUA: Salve et tu, Minuci. Tum Brutus magna voce: „Lucretiam“, inquit, „semper Collatino marito uxorem bonam fuisse scitis; Lucretiam semper deos coluisse scitis. überquerte er von Spanien aus völlig überraschend mit dem gesamten Heer die vereisten Alpen und stand plötzlich in Italien. Adulescentem aspexisti: Corpus pulchrum et oculi te moverunt; semper eum videre voluisti. Sogleich eilen Aulus, Gajus und Lucius zu dessen Stand: Quintus mercator thermas clamore complet. Creusam, coniugem carissimam, post filium ire iusserat. Itaque vir pius religione et officio permotus dixit: „Dea ignota! Qui deus amorem exstinguet? e) Oedipus quondam Laio patre oraculo sollicitato in montibus expositus et a rege Polybo inventus se eius filium esse putavit, sed sortem suam non cognovit. - 11 in caelum acceptus in den Himmel aufgenommen Differenziert üben V Die Kyklopen auf Sizilien Äneas hat mit seinem Vater, seinem Sohn und anderen Einwohnern Trojas die brennende Stadt verlassen und sucht für alle eine neue Heimat. PASSUA: Non legi, quoniam mihi quoque tempus deest ad legen- dum. . Über 100 Jahre später berichtet der griechische Schriftsteller Plutarch – anders als Cäsar – nicht zuerst über die Rede des Vercingetorix; sondern er beschreibt gleich die Kapitulation: Vercingetorix armis pulcherrimis ornatus equum conscendit3 et per portas oppidi equitavit4. Nam Romanis quoque, qui huc deducti sunt et nobiscum interea sanguinem miscuerunt2, haec quasi patria est.“ 1 colloquia congressusque Unterhaltungen und Zusammenkünfte - 2 miscere vermischen 43T Es geht nicht ohne Latein In einem dieser Klöster sitzt als wirklich guter Lateinkenner der Mönch Berengar noch in tiefer Nacht am Schreibpult und arbeitet an einer Zusam- menfassung von Karls Brief. Nam Rutilius bestias vendit. Nunc vestibus pulchris ornata Anchisam adiit. Jh. Jerusalem - 2 ecclesia maior Hauptkirche, Dom - 3 sacellum Seitenkapelle - 4 aliquando Adv. Nunc certe scio amicos in periculo esse. 1 Sol, Solis Sol (der Sonnengott) - 2 currus Wagen - 3 ignifer Feuer-, feurig - 4 periculosus: Adj. Nemo tam peritus3 scribendi est quam ego. Post mortem Lucretiae Brutus cum multis viris Romam petivit et forum occupavit. So erschie- nen z. Cave! currunt; turba gaudet et clamat. „logos“) zu deuten. Quid tu vendis?“ „Omnia, quae optas – omnia ex oriente9 importata: unguenta10, condimenta11, textilia12 mira; sed magno constant.“ „Mmh. Mater cum servis Tubuli panem in pistrino parat, postea Valeria panem in taberna vendit. Qui nobilibus in omnibus rebus adesse consueverunt et quasi in servitute vivunt. 1 vae! At bono animo sum: Nunc Germani me magni aestimant … et clare video mox etiam Romanos me culturos esse. Tuere me in futurum4, ut iam prius me tuebaris. Tu nos e periculo eripuisti.“ Pompeius respondet: „Non facile erat piratas superare. Romani Brutum et comites forum occupare audi- verunt. Scis templum Dianae Ephesiae unum e miraculis mundi1 esse. Audiuntur undique clamores: Alii parentes, alii liberos, alii coniuges vocant. 1 Sabini, orum die Sabiner, Sabinae, arum die Sabinerinnen - 2 vi gewaltsam - 3 eo dolo durch diese List - 4 nos wir 12T Einer für alle Der Pons Sublicius stellte den einzigen Zugang zur Stadt dar, der nicht durch die starke Stadtmauer gesichert war. b) Tamen Phaedra amore Hippolyti capta furori resistere non potuit. Etiam Lucius Caesius Bassus senator adest: „Quid indicavisti, Balbe? Tacent Romani, tacent Tusci. Cives artibus litterisque student, quia tu, imperator, provides, ut curis liberi vitam agere possint. Iam Titus clamavit: „Est filia tua, quam diu quaerebamus!“ Tum ego: „Quotiens desperavi! Populus surgit et clamat. 3 quando einmal Differenziert üben VIII Abschied aus Rom 1. Erst Herkules befreite Prometheus von seinen Qualen. Id tibi non continget; ille te repellet neque dona tua grata ei erunt. 8. Te numquam vidi.“ Mulier autem regi dixit: „Vide libros, quos mecum porto. Ubi sunt praemia?“ Amici diu exspectant. Vidi inopiam populi mei, qui est in Aegypto, et gemitum audivi et de caelo descendi, ut Iudaeos liberarem. Fugite! Alle Söhne haben meiner vor einem Feind beschützt. Quod facio. Tum Rutilius: „Quid est? Sed is vir nobilis, quem hic videtis, nobis adfuit: Publius Fundanius Secundus.“ Protinus Caesia Publium adit et clamat: „Publi, quomodo3 ad classem Romanam venisti? Nachdem die Christen Jerusalem 1099 erobert hatten, ent- wickelte sich dort ein Zusammenleben von Christentum und Islam. Nunc te interrogo: Tune monstra esse putas? Ergo: Nocte in cellis nostris quiescemus (non bibemus), ut die bene scribamus! Prima nova übersetzung lektion 13. Videt Balbum eumque intro1 mittit: „Abi intro2, serve! Hoc aedificium mira magnitudine est; quod cum aliis templis conferri non licet. voll sein mit 40Z Welch ein fürchterlicher Kaiser Zwei Studenten haben die Rede des Festredners gehört. Servae reginam formam7 adulescentis laudavisse dixerunt.“ Rex clamat: „Verum non dicis! Tum omnes dixerunt: „Si imperator nos vidisset, nobis quoque dona dedisset!“ Ita Hadrianus alio die thermas intrans vidit multos senes, qui ad murum cucurrerunt ibique se defricare coeperunt … Statim imperator eos vocari iussit et alium ab alio defricari.